چگونه استرس جدایی از مادر را در کودکان کنترل کنیم؟ دلایل، علائم و راهکارهای موثر
چرا باید به استرس جدایی از مادر توجه کنیم؟
برای بسیاری از والدین، تجربه جدایی فرزندشان از آن‌ها — چه برای رفتن به مهدکودک، چه نزد پدربزرگ و مادربزرگ یا حتی تنها خوابیدن در اتاق جداگانه — می‌تواند تجربه‌ای همراه با چالش و نگرانی باشد. در بسیاری از موارد، گریه، اضطراب، چسبیدن به مادر و نپذیرفتن جدایی، بخشی از «استرس جدایی» است که در برخی کودکان به‌شکل شدیدتری بروز می‌یابد. آشنایی والدین با این پدیده، تشخیص تفاوت آن با اضطراب‌های طبیعی رشدی و یادگیری راهکارهای موثر در مدیریت آن، کلید سلامت روان کودک در آینده است.
استرس جدایی چیست؟ تعریفی روانشناختی و ساده
استرس یا اضطراب جدایی (Separation Anxiety) به حالتی گفته می‌شود که کودک هنگام جدایی از یکی از والدین، معمولاً مادر، دچار نگرانی، ترس، بی‌قراری و رفتارهای چسبنده می‌شود. این اضطراب در مراحل اولیه رشد طبیعی است و معمولاً بین ۶ تا ۱۸ ماهگی شروع می‌شود، اما اگر بعد از ۳ سالگی ادامه یابد یا به‌شکل شدید بروز کند، می‌تواند نشان‌دهنده مشکلی عمیق‌تر مانند اختلال اضطراب جدایی باشد.
با کلیک بر ” اختلال استرس جدایی ” بیشتر آشنا شوید.
در چه سنی استرس جدایی طبیعی است و چه زمانی نگران‌کننده می‌شود؟
اضطراب جدایی بین ۸ تا ۱۸ ماهگی پدیده‌ای کاملاً طبیعی و حتی نشانه‌ای از رشد سالم پیوند عاطفی کودک با والدین است. اما اگر بعد از ۳ سالگی ادامه یابد یا شدت آن به‌گونه‌ای باشد که عملکرد روزمره کودک را مختل کند، می‌تواند نشانه‌ای از اختلال اضطراب جدایی باشد که نیازمند بررسی تخصصی است.
علائم رایج استرس جدایی در کودکان چیست؟
- گریه شدید هنگام خداحافظی
- ترس از تنها خوابیدن
- چسبندگی بیش از حد به والدین
- شکایت‌های جسمی هنگام جدایی (دل‌درد، سردرد)
- کابوس‌های شبانه با محتوای جدایی
- امتناع از رفتن به مهد یا مدرسه
مقالات مرتبط:
- درمان ترس از تنهایی در کودکان
- با بدخلقی و بیتابی کودکان ریز 10 سال چه کنیم؟
- 5 تکنیک فوری برای آرام کردن کودکان در شرایط بحرانی(ویژه والدین و مربیان)
دلایل روانشناختی و محیطی اضطراب جدایی در کودکان
- سبک‌های دلبستگی ناایمن
- تجربه‌های استرس‌زای قبلی (بستری شدن، مهاجرت، طلاق)
- اضطراب‌های حل‌نشده والدین
- شرایط پرتنش خانوادگی
- سبک فرزندپروری وابسته یا بیش‌حمایتی
نقش مادر در تقویت یا کاهش اضطراب جدایی
نحوه پاسخ‌دهی مادر به نیازهای عاطفی کودک در سال‌های اولیه زندگی، نقش مهمی در تنظیم هیجانی و احساس امنیت کودک دارد. واکنش‌های نگران یا بیش از حد محافظتی ممکن است اضطراب کودک را بیشتر کند. در مقابل، پاسخ‌های آرام، قاطع و باثبات، احساس اطمینان به کودک می‌دهند.
آیا استرس جدایی فقط به مادر مربوط است؟ نقش پدر و سایر مراقبان
هرچند رابطه با مادر در سال‌های اول زندگی غالب است، اما نقش پدر، مادربزرگ، پرستار کودک یا هر مراقب اصلی دیگر نیز مهم است. پیوند عاطفی ایمن با هر یک از این افراد می‌تواند اضطراب کودک را تعدیل کند.
تأثیر سبک دلبستگی در کودکی بر اضطراب جدایی
کودکانی با سبک دلبستگی ایمن معمولاً بهتر می‌توانند جدایی را تحمل کنند، چون به بازگشت والدین اعتماد دارند. در حالی که دلبستگی‌های ناایمن (اجتنابی، دوسوگرا یا آشفته) اغلب با اضطراب شدید هنگام جدایی همراه‌اند.
تفاوت بین استرس جدایی طبیعی و اختلال اضطراب جدایی
اختلال اضطراب جدایی یک اختلال روانشناختی تشخیص‌پذیر است که معمولاً نیاز به درمان دارد. در این حالت، علائم بسیار شدیدتر، مداوم‌تر و عملکردی هستند (مثلاً کودک اصلاً حاضر به رفتن به مدرسه نیست یا دچار حمله‌های اضطرابی می‌شود).
چه زمانی باید به روانشناس کودک مراجعه کرد؟
اگر اضطراب کودک:
- بیشتر از ۴ هفته ادامه داشت
- باعث افت عملکرد تحصیلی، خواب یا روابط شد
- با نشانه‌های افسردگی یا پرخاشگری همراه بود
در این صورت لازم است با متخصص کودک مشورت شود. تیم تخصصی کلینیک صدرا آماده ارائه مشاوره، بازی‌درمانی و مداخلات فردی برای کودکان و والدین است.
برای گرفتن نوبت از درمانگران متخصص کودک با ما در ارتباط باشید
نقش والدین در کاهش استرس جدایی: راهکارهای عملی
- ایجاد ثبات در برنامه روزانه
- خداحافظی‌های کوتاه و آرام
- تمرین‌های تدریجی برای جدایی‌های کوتاه
- تقویت اعتماد کودک به بازگشت والدین
- اجتناب از رفتارهای اضطرابی والدین
تأثیر مهدکودک و مدرسه در افزایش یا کاهش اضطراب جدایی
نحوه ورود کودک به محیط جدید بسیار تعیین‌کننده است. همراهی والد در روزهای اول، رفتار حمایتی مربیان، و انتقال تدریجی مسئولیت می‌تواند فرآیند جدایی را برای کودک آسان‌تر کند.
کلینیک صدرا در قالب کارگاه‌های مشاوره پیش از ورود به مهد، والدین را برای این مرحله آماده می‌سازد.
بازی‌درمانی چگونه به اضطراب جدایی کمک می‌کند؟
در بازی‌درمانی، کودک در فضایی امن از طریق بازی احساساتش را بروز می‌دهد. بازی‌های جدایی و بازگشت، استفاده از عروسک و شبیه‌سازی موقعیت‌های اضطراب‌آور، از جمله تکنیک‌هایی هستند که به پردازش هیجانی کمک می‌کنند.
آیا اضطراب جدایی به خودی خود از بین می‌رود؟
در بسیاری از کودکان، بله. اما در کودکانی که اضطراب شدید، مزمن یا همراه با سایر مشکلات رفتاری دارند، احتمال ادامه آن تا نوجوانی یا حتی بزرگسالی وجود دارد. مداخله زودهنگام احتمال بهبود را افزایش می‌دهد.
توصیه‌هایی برای آماده‌سازی کودک قبل از ورود به مهد یا مدرسه
- معرفی تدریجی مکان و مربیان
- بازی‌های نقش‌آفرینی با عروسک
- حضور کوتاه‌مدت اولیه با والد
- استفاده از شیء انتقالی مثل عروسک مورد علاقه
- تقویت اعتماد کودک نسبت به والدین و مربیان
روش‌های درمانی تخصصی برای اختلال اضطراب جدایی
- بازی‌درمانی فردی
- آموزش تنظیم هیجان
- درمان شناختی-رفتاری برای کودکان بزرگ‌تر
- مشاوره والدین برای تغییر سبک فرزندپروری
- در موارد خاص، دارودرمانی تحت نظر روان‌پزشک کودک
کلینیک صدرا با مشاورین حرفه ای در زمینه کودک در خدمت شماست
🌱 آماده‌ای برای شروع سفر آرامش؟
مصاحبه رایگان اولیه
نقش مشاوره والدین در کاهش اضطراب فرزند
آموزش والدین برای شناخت الگوهای رفتاری خود، تنظیم واکنش‌های هیجانی، و ایجاد محیطی امن و قابل پیش‌بینی، از ارکان اصلی درمان است. در کلینیک صدرا، جلسات والد-درمانگر به‌صورت جداگانه و یا در کنار کودک برگزار می‌شود.
چگونه از تشدید اضطراب کودک جلوگیری کنیم؟
- اجتناب از تهدید یا تنبیه هنگام جدایی
- آرامش والد در زمان ترک کودک
- دوری از گفت‌وگوهای اضطراب‌برانگیز جلوی کودک
- دادن حس کنترل به کودک (مثل انتخاب کیف یا لباس)
نقش خواهر و برادرها در کاهش یا افزایش اضطراب جدایی
وجود خواهر یا برادر بزرگ‌تر در محیط‌های جدید می‌تواند احساس امنیت کودک را افزایش دهد. با این حال، اگر رابطه میان خواهر و برادر رقابتی یا پرتنش باشد، اضطراب کودک تشدید می‌شود.
نتایج بلندمدت اضطراب جدایی درمان‌نشده در کودکان
در صورت عدم درمان، ممکن است کودک در نوجوانی یا بزرگسالی دچار مشکلات زیر شود:
- اضطراب فراگیر یا اجتماعی
- وابستگی عاطفی شدید
- مشکلات در روابط بین‌فردی
- اجتناب از موقعیت‌های جدید یا چالش‌برانگیز
جمع‌بندی: اضطراب جدایی فرصتی برای رشد، نه تهدید
اگر والدین با آگاهی، صبوری و همراهی درست با کودک در این مسیر گام بردارند، اضطراب جدایی می‌تواند به فرصتی برای تقویت اعتماد به نفس و استقلال کودک تبدیل شود. حضور روان‌شناسان و مشاوران تخصصی مانند تیم کلینیک صدرا می‌تواند مسیر این رشد را تسهیل و حمایت کند.
راهنمای عملی برای مواجهه با اضطراب جدایی کودکان و آموزش چند تکنینک( سناریوهای واقعی از زبان پدر و مادر)
🟦 سناریو ۱: امتناع کودک از رفتن به مهدکودک (مادر)
👧 کودک (با گریه):
«من نمی‌خوام برم مهد، اون‌جا بدم میاد! فقط با تو می‌خوام باشم.»
👩 مادر (با همدلی و ثبات):
«می‌فهمم عزیزم، دلت می‌خواد پیش من بمونی چون با من احساس امنیت می‌کنی. این خیلی طبیعیه.»
(مکثی کوتاه می‌کند و به چشمان کودک نگاه می‌کند)
«اما می‌دونی؟ تو هر روز قوی‌تر و بزرگ‌تر می‌شی، و مهد جاییه که کلی چیزای تازه یاد می‌گیری. امروز هم مثل دیروز، من ساعت ۱ میام دنبالت. قول؟»
✅ تکنیک استفاده‌شده: بازتاب احساس، قرارداد کلامی، پیش‌بینی‌پذیری
🟦 سناریو ۲: اضطراب شبانه در هنگام جدا خوابیدن (پدر)
👦 کودک:
«بابا من می‌ترسم تنها بخوابم، می‌تونم پیش شما بخوابم؟»
👨 پدر (با صدای آرام و مطمئن):
«ترسیدن توی شب خیلی رایجه، حتی منم وقتی کوچیک بودم بعضی شبا می‌ترسیدم. ولی تو الان یه جای مخصوص خودت داری. بیا یه چراغ کوچیک روشن بذاریم و این عروسک محافظ رو بذاریم پیشت.»
(دست کودک را می‌گیرد)
«اگه نصف شب ترسیدی، می‌تونی صدام کنی، من اینجام. اما می‌خوام تو امشب شجاعتت رو نشون بدی. مطمئنم می‌تونی.»
✅ تکنیک استفاده‌شده: بازتاب احساس، ایجاد ابزار حمایت (چراغ شب، عروسک محافظ)، تقویت استقلال
🟦 سناریو ۳: جدایی در مقابل درِ مدرسه (پدر)
👧 کودک:
«بابا نرو! نمی‌خوام تنها بمونم. نرووو!»
👨 پدر (زانو می‌زنه تا در سطح چشم کودک باشه):
«میدونم که خداحافظی سخته. اما من همیشه بعد از مدرسه برمی‌گردم، درست مثل دیروز. یادت میاد؟ اومدم دنبالت و با هم رفتیم بستنی خوردیم.»
(ساعت رو نشون می‌ده)
«این عقربه که رسید این‌جا، من جلوی در منتظرتم.»
✅ تکنیک استفاده‌شده: یادآوری تجربیات موفق قبلی، استفاده از ساعت برای تجسم زمان بازگشت، ثبات در وعده
🟦 سناریو ۴: شب قبل از روز اول مهدکودک (مادر)
👧 کودک:
«اگه منو فراموش کنی چی؟ من اون‌جا تنها می‌مونم؟»
👩 مادر (آغوش می‌گیرد و آرام می‌گوید):
«امکان نداره فراموشت کنم، تو همیشه توی قلب منی، حتی وقتی پیشم نیستی. می‌خوای یه قلب کوچولو رو روی دستمون نقاشی کنیم که بدونیم به هم وصلیم؟»
(قلبی کوچک روی دست کودک و مادر می‌کشد)
✅ تکنیک استفاده‌شده: شیء یا نشانه‌ی اتصال (نقاشی قلب)، بازتاب احساس، اطمینان‌بخشی عاطفی
🟦 سناریو ۵: کودک صبح بهانه می‌گیرد که دل‌درد دارد (مادر)
👦 کودک:
«دلم درد می‌کنه، نمی‌خوام برم مهد.»
👩 مادر (با آرامش و صداقت):
«گاهی وقتی دل‌مون تنگ می‌شه یا نگران چیزی هستیم، بدن‌مون هم ناراحت می‌شه. یه نفس عمیق بکش. می‌خوای با هم یه نقاشی بکشیم و بگی توی دلت چه خبره؟»
✅ تکنیک استفاده‌شده: نام‌گذاری هیجان‌ها، تشخیص روان‌تنی، بازی‌درمانی (نقاشی برای ابراز هیجان)
🟦 سناریو ۶: کودک بعد از چند روز خوب رفتن، دوباره ناراحت است (پدر)
👧 کودک:
«نمی‌خوام امروز برم، خیلی دلم برات تنگ می‌شه!»
👨 پدر:
«حتی قوی‌ترین بچه‌ها هم بعضی روزا دل‌شون می‌گیره. تو روزای زیادی با شجاعت رفتی، امروز هم از اون روزای قهرمانیه. یادت نره امشب می‌خوایم با هم کتاب جدیدمون رو بخونیم. منتظرتم!»
✅ تکنیک استفاده‌شده: تأیید نوسان هیجانی، پیوند دادن با اتفاق خوشایند آینده
سوالات متداول درباره استرس جدایی کودکان
۱. اضطراب جدایی از چه سنی در کودک طبیعی محسوب می‌شود؟
بین ۶ تا ۱۸ ماهگی اضطراب جدایی طبیعی است. این یک مرحله رشد سالم است که کودک شروع به درک “مفهوم جدایی” می‌کند. اگر اضطراب بعد از ۳ سالگی همچنان شدید باشد، نیاز به بررسی تخصصی دارد.
۲. چه تفاوتی بین اضطراب جدایی طبیعی و اختلال اضطراب جدایی وجود دارد؟
اضطراب طبیعی موقتی و متناسب با موقعیت است. اما در اختلال اضطراب جدایی، کودک واکنش‌های شدید، مداوم و نامتناسبی نشان می‌دهد که در عملکرد روزانه او اختلال ایجاد می‌کند و ممکن است با مشکلات خواب، تغذیه یا مدرسه همراه باشد.
۳. آیا اضطراب جدایی فقط به مادر مربوط است؟
نه. اگرچه کودکان اغلب به مادر وابسته‌ترند، اما اضطراب می‌تواند نسبت به هر مراقب اصلی (پدر، مادربزرگ، پرستار کودک و …) شکل بگیرد.
۴. آیا والدین باعث ایجاد اضطراب جدایی در کودک می‌شوند؟
رفتارهای والدین می‌توانند نقش تقویت‌کننده داشته باشند. والدینی که خود اضطراب دارند یا جدایی را برای کودک بیش از حد هیجانی می‌کنند، ممکن است ناخواسته به تداوم مشکل کمک کنند.
۵. چگونه می‌توانم به فرزندم کمک کنم تا جدایی را راحت‌تر تحمل کند؟
با آمادگی تدریجی، بازگشت به‌موقع، ایجاد روال ثابت، بازی‌های نقش‌آفرینی، کتاب‌درمانی، و رفتار آرام و مطمئن خودتان، می‌توانید به کودک حس امنیت بدهید.
۶. آیا گفتن جمله‌هایی مثل «زود برمی‌گردم» کافی است؟
فقط اگر کودک به‌مرور تجربه کند که شما واقعاً برمی‌گردید، این جمله مؤثر خواهد بود. وعده‌های کلامی باید با عمل واقعی پشتیبانی شوند تا اعتماد شکل بگیرد.
۷. آیا جدا خواباندن کودک می‌تواند اضطراب جدایی ایجاد کند؟
اگر جدا شدن به‌صورت ناگهانی و بدون آمادگی باشد، بله. اما اگر با مراحل تدریجی، همراهی، گفت‌وگو و اطمینان‌بخشی باشد، می‌تواند به استقلال کودک کمک کند.
۸. کودک من هر روز صبح برای نرفتن به مهد گریه می‌کند. باید چه کار کنم؟
به جای امتناع یا زور گفتن، بهتر است با کودک گفت‌وگو کرده، برنامه را قابل پیش‌بینی کنید، با مربی هماهنگ باشید، و از شیء انتقالی یا تشویق‌های مثبت استفاده کنید. اگر بعد از چند هفته بهبودی نبود، مشاوره تخصصی مفید است.
۹. آیا وجود برادر یا خواهر در کاهش اضطراب جدایی تأثیر دارد؟
نه لزوماً. گاهی وجود خواهر یا برادر باعث رقابت و حتی افزایش اضطراب می‌شود. مهم نحوه برخورد والدین با هر کودک و تقویت حس امنیت در هر یک به‌صورت جداگانه است.
۱۰. آیا اضطراب جدایی در کودکان بیش‌فعال یا درون‌گرا بیشتر دیده می‌شود؟
درون‌گراها ممکن است مقاومت بیشتری در مقابل تغییرات محیطی یا جدایی نشان دهند، و کودکان با ADHD نیز ممکن است بی‌قراری و ناپایداری هیجانی بیشتری داشته باشند. اما اضطراب جدایی در هر کودکی ممکن است رخ دهد.
۱۱. آیا دیدن زیاد تلویزیون یا موبایل بر اضطراب جدایی تأثیر دارد؟
بله. استفاده افراطی از رسانه‌های تصویری می‌تواند باعث افزایش انزوا، تحریک‌پذیری و اضطراب شود. تعامل چهره‌به‌چهره و بازی واقعی برای تنظیم هیجانی کودک ضروری است.
۱۲. آیا باید کودک را وادار به جدایی کرد حتی اگر خیلی ناراحت شود؟
مداخله نباید با اجبار و فشار شدید همراه باشد. جدایی باید تدریجی، همدلانه و قابل پیش‌بینی باشد. گاهی کودک به حمایت بیشتر نیاز دارد تا صرفاً «قوی‌تر» شود.
۱۳. کودک من وانمود می‌کند مریض است تا به مدرسه نرود. این نشانه اضطراب است؟
بله. شکایت‌های جسمی ساختگی یا واقعی (مثل دل‌درد، تهوع، سردرد) می‌تواند نشانه اضطراب جدایی باشد. کودک هنوز نمی‌تواند احساسات خود را مستقیم بیان کند.
۱۴. چند وقت باید صبر کنم تا اضطراب جدایی خودبه‌خود برطرف شود؟
اگر اضطراب بعد از دو تا سه هفته (با رویکردهای حمایتی) همچنان ادامه داشت یا شدیدتر شد، بهتر است از روانشناس کودک کمک بگیرید.
۱۵. آیا مشاوره واقعاً می‌تواند به کودک کمک کند؟
بله. روان‌شناسان کودک با ابزارهایی مثل بازی‌درمانی، مشاوره والدگری، ارزیابی هیجانی و آموزش مهارت‌های تنظیم احساس، کمک می‌کنند تا کودک اضطراب را پشت سر بگذارد.
کلینیک صدرا یکی از مراکزی است که به‌صورت تخصصی در این زمینه فعالیت می‌کند و تجربه‌های موفق بسیاری در همراهی با خانواده‌ها داشته است.